Instytut Filozofii

Kontaktul. Fosa Staromiejska 1a, 87-100 Toruń
tel.: +48 56 611 3666
e-mail: filozofia@umk.pl

Teorie Adama Smitha i Sophie de Grouchy: filozofia moralna a zmiana społeczna

dr Anna Markwart

Czas realizacji projektu: 2016-2020

FUGA 5

Nazwisko  Adama  Smitha  (1723-1790)  najczęściej  przywoływane  jest  w kontekście  gospodarki wolnorynkowej.  Jego Badania  nad  naturą  i przyczynami  bogactwa  narodów  położyły  podwaliny  pod ekonomię  klasyczną.  Należy  jednak  podkreślić,  że  przez  większość  pracy  twórczej  Smith  poświęcał  się rozważaniom filozoficznym.  Opublikowane za jego życia sześć wydań Teorii uczuć moralnych poświadcza znaczenie tej refleksji i ciągłą pracę intelektualną autora nad podejmowanymi w tym dziele zagadnieniami, które obejmowały przede wszystkim problematykę etyczną. Opisując proces wydawania sądów moralnych dotyczących  zachowania  cudzego  i własnego,  Smith opierał  się  na pojęciach  sympatii (współodczuwania) i wyobraźni.  Przedstawił  także  koncepcję  bezstronnego  obserwatora,  która  tłumaczyła  możliwość wydawania  ocen  moralnych  abstrahujących  od  partykularnych  egoistycznych  potrzeb  i własnej  sytuacji, zakładając  potrzebę  odniesienia  się  do  okoliczności  danego  czynu  i wyrażania  aprobaty,  lub  jej  braku, z punktu widzenia wyobrażonego bezstronnego obserwatora. Koncepcja ta stanowi trwały wkład Smitha do filozofii moralnej. Konstruując  swoją  teorię  moralną,  opartą  przede  wszystkim  na  uczuciu,  autor  Teorii  uczuć moralnych  podążał  śladami  swoich  wielkich  poprzedników:  Shaftesbury’ego,  Hutchesona  i Hume’a, proponując  zarazem  własne  interpretacje  istniejących  wcześniej  wątków.  Z tej  perspektywy  stworzona przezeń  teoria  ekonomiczna,  w połączeniu  z innymi  pracami  myśliciela,  stanowi  oryginalne  dopełnienie opisu ludzkiej natury, choć, jak niejednokrotnie podkreślali współcześni badacze, pogodzenie obu koncepcji– moralnej i ekonomicznej – napotyka na szereg trudności.

Projekt badawczy skupia się na krytycznej analizie porównawczej myśli Adama Smitha i tłumaczki jego Teorii uczuć moralnych na język francuski oraz autorki rozbudowanego komentarza do tego dzieła – Sophie  de Grouchy  (1764-1822,  znanej  również  jako  Sophie  de Condorcet,  żony  markiza  Nicolasade Condorcet).  Sophie  de Grouchy  w Listach  o sympatii  odniosła  się  do  problemów  poruszanych  przez Smitha w Teorii uczuć moralnych, krytykując niewystarczające, jej zdaniem, wyjaśnienie przez szkockiego filozofa  źródeł  sympatii.  W konsekwencji  zaproponowała  własne  rozumienie  tego  terminu  oraz opis  jego genezy.  Wykraczając  poza  prostą  krytykę  dzieła  Smitha,  zbudowała  teorię,  w  której  szerzej  ujęła  szereg związków sympatii z  doświadczeniem, w szczególności wskazując na rolę reakcji człowieka na cierpienie innych w kształtowaniu się ludzkiej wrażliwości emocjonalnej. Chociaż w filozofii Smitha podejmowane są pewne  analizy  procesów  społecznych,  Sophie  de  Grouchy  analizy  te  pogłębiła,  kładąc  zarazem  nacisk  na potrzebę zmiany społecznej. Planowane  badania  mają  na  celu  szczegółową  analizę  i rekonstrukcję  związków  pomiędzy  teorią moralną  a procesami  zmian  społecznych  w kontekście  teorii  Adama  Smitha  i Sophie  de Grouchy. Zrealizowanie  tego  celu  będzie  wymagać  interpretacji  podstawowych  pojęć  teorii  moralnych  dwojga myślicieli,  to  jest  sympatii  i tak  w  zakresie  motywacji  ludzkich  działań,  jak  i  ocen  moralnych,  a  także krytycznego porównania sposobów rozumienia tych pojęć przez oboje autorów. Istotnym elementem będzie także analiza konstruktu bezstronnego obserwatora pod kątem możliwości normatywnego zastosowania tej koncepcji.  Odnosząc  się  do  myśli  Sophie  de Grouchy,  zamierzam  zestawić  ją  z tradycją  szkockiego oświecenia, którego przedstawicielem był Adam Smith i rozważyć, na ile filozofia francuskiej myślicielki jest oryginalna i czy wpisuje się w tę tradycję intelektualną.

Znaczenie planowanego projektu, obok innych korzyści dla rozwoju badań zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami, ma dwie kluczowe cechy, które warto podkreślić. Po pierwsze, pozwoli on rozszerzyć badania nad nowożytną filozofią brytyjską na obszary rzadko dotychczas omawiane (zarówno w odniesieniu do mało w Polsce znanej koncepcji Smitha, jak i tych jej elementów, które w badaniach światowych dopiero zaczyna się analizować). Po drugie, w zakresie badań nad koncepcją Sophie de Grouchy projekt wpisuje się w  żywo  rozwijające  się  na  świecie  badania  mające  na  celu  uzupełnienie  stanu  wiedzy  o  tej,  wciąż niedocenianej, postaci. O wartości projektu decyduje także połączenie źródłowych badań w zakresie dwóch tradycji intelektualnych – szkockiej i francuskiej – oraz wykazywanie zależności pomiędzy dwiema różnymi dziedzinami – filozofią moralną i naukami społecznymi.